20040421 Dr Abdi Aw-Dahir Oo Qoraal Uu Kaga Waramayo Xaalada Dalka U Soo Gudbiyay Saxaafada Somaliland.

Dr Abdi Aw-Dahir Oo Qoraal Uu Kaga Waramayo Xaalada Dalka U Soo Gudbiyay Saxaafada Somaliland.
Dr Abdi Aw-Dahir — London,UK — 21 April, 2004
--------------------------------------------------------------------------------

Dr Abdi Aw-Dahir oo iminka ku sugan wadanka Ingiriiska, ayaa qoraal uu kaga waramayo xaalada dalka u soo gudbiyay Saxaafad Somaliland. Qoraalkii oo dhan, ayaan halkan hoose idinku soo gudbinay.

----------------------------------------------------------------
Waxaan mahad ballaadhan u jeedinaayaa ummadda reer somaaliland meel kasta oo ay joogaan, waxaan idinku boorinayaa inaydun isku duubnaataan. Oo aynu dhismaha dalkeena curdinka ah aynu meel uga soo wada jeedno. Taas ayaynu guul ku gaadhaynaa oo aynu inaguna insha Allah wax ku noqonaynaa, ubadkeena ubadkiisana anfici doona.
Intaa dabadeed, waxaa iyana muhiim ah in la doodo, afkaaro lays waydaarsado. Waliba taas waxa ina faraaya qaabka aynu qaadanay ee dimoqraadiyadda iyo axsaabta badan oo macnaheedu yahay in lagu kala duwanaado afkaarta ,waxna lagu kala doorto wax qabadka , waxaana muhiim ah in ay dhaliishu noqoto mid ku salaysan wax qabadka arrimaha(issues),ee aanay noqon cambaarayn shaqsi iyo wax la mid ah. Haddii aynu giddigeen sacabka tunno waxay Ina dhaxalsiinaysaa marxaladdii afweyne oo inagoo ku taagan meel dumaysa aynu nidhaahno waa leexo; goor dambe aynu nidhaahno sida maan moodayn. Isla markaana qaabkan aynu qaadanay wuxuu awoodda siinayaa dadwaynaha wax doortay. Waxaana waajib ah in aan dhinacyadu (xukuumadda iyo mucaaridkaba) ay qolana ummadda u soo bandhigaan waxay qabteen iyo talagalkooda, qolada kalena ay sheegaan siyaasadda ay kaga duwan yihiin, iyo dhaliisha waxqabad, ee xukuumadda siyaasadda dalka lagu hogaaminaayo. Waa inaanay qolana, ummaddii dooratay waxba ka qarin. Siyaasaddu ma laha qarsoodi, qaranka waxaa sirta u haya sirdoonka, oo isagu ka madaxbannaan garabyada siyaasadda.
Manta waxaan doonayaa inaan halkan ku soo bandhigo afkaartayda, iyo talooyin aan u arko in ay yihiin muhiim oo xal u noqon Kara arrimo culus oo Ina horyaalla. Arrimahaas xukuumadda uu hogaaminaayo mudane Dahir Riyaale way ku guuldaraysatay inay wax ka qabato. Maalinba maalinta ka dambaysa way ka soo darayaan. Waxaana la moodaa arrinkoodu inuu yahay ku sug. Dalkanu maanta waxa uu u baahanyahay dhiiranaan, go'aan qaadasho iyo mawaaqiif adag oo xaraj ah oo lagaga gudbo arrimaha adage e ina haoryaalla, lagana go'aan qaato. Oo aanay noqon Madaxweyne suge ah, iyo lixdan wasiir oo ag fadhiya oo aan doonayn in wax isbeddelaan. Arrimahaas la daawanaayo ee xasaasiga ah ee u baahan in talo dhiiranaan ah iyo isbeddel laga qaato waxaa ka mid ah meelaha ugu xasaasisan oo lug ku leh siyaasaddeenna gudaha, dibedda, nabadgalyada, doorashada baarlamaanka, dhaqaalaha, caddaaladda, Biyaha, iyo maamulka
I. Siyaasadda arrimaha gudaha :
Siyaasaddeenna arrimaha gudaha waxaa saldhig u ah; fidinta maamulka, gaar ahaan Sool, iyo bariga Sanaag. Waxaan shaki ku jirin, in gobolka Sool uu gacanta maamulkeenna ku jiray 95%, taariikhdu markay ahayd 6 DECEMBER 2002.Waxaana mahaddeeda leh wafdigii ballaadhnaa ee Somaliland ee isugu jiray Salaadiinta, Guurtida,Siyaasiinta iyo waxgaradka kale ee hawlgalka qaran ka qabtay gobolka Sool bilihii August,Septemper iyo October ee sanadkii 2002. Markay taariikhdu ahayd 8 DECEMBER 2002, waxaa gacanta maamulkeenna kaga jiray in ka yar 20%. Waxay wax kastaaba isu badaleen dhinaca kale markii Madaxweyne Riyaale, uu safarka kadisada ah ku tagay Laascaanood, oo uu Cabdillahi Yuusuf weerarka waxashnimada ah soo qaaday. Wuxuu ahaa Safar dhicis ah oo aan loo baahanyn oo wax allaalyo wixii ay odayaasho ay qabteen maalin kaliya ku dumiyay.
Tallaabooyinkii ka dambeeyay ee uu qaaday madaxwaynuhu midna ma ahayn mid wax tarta. Wuxuu ka ansixiyay golayaasha baarlamaanka xeer degdega ah, oo nuxurkiisu ahaa, in dhammaan maamulkii, iyo ciidammadii laga soo raro Laascaanood, loona soo raro Caynabo. Wax allaalyo wixii astaamo aynu ku lahayn Laascaanoodna ay ka soo dhammadeen. Tii labaad markii seddexda xisbi ay soo sareen qaraarka ay u dhanyihiin 4.7.2003, oo ahayd istraatiijiyad dhab ah oo arrinkaas wax lagaga qabanaayo, aanu guddoominaayay Madaxweyne ku xigeenku. Arrinkaas oo aad loogu guuxay, laganana midaysnaa waxaa fulin waayay Madaxweynaha oo si uu u dedafeeyo keenay arrin hor leh oo uu ku magacaabaayo guddi ka kooban golihiisa xukuumadda, oo uu guddoomiye uga dhigay madaxweyne ku- xigeenka; oo ahaa shirguddoonkii guddidii midaysnayd ee axsaabta qaranka. Guddidaas, wuxuu uga dhigay xarun magaalada Burco. Inkastoo aan taladaas la soo dhaweyn, haddana lafteedii muu hirgalin. Markay taasuna dhaqaaqi weyday tii guud ee axsaabtana la yeeli waayay, wuxuu ku dhiiraday Cabdillahi Yuusuf inuu ku fidiyo maamulkiisa dhammaan inta badan gobolka Sool. Wixii ka dambeeyay madaxwaynaha iyo maamulkiisa kaleba waxaa ka soo baxaayay hadalo aan ilaa imminka aan saldhigin. Maamulku muu dejin siyaasad iyo straatiijiyad cad, ha noqoto mid nabadeed, mid colaadeed iyo mid siyaasadeed toona. Waxaana la mooda maamulku inuu arrinkaas aanu Rabin inuu si dhab ah u wajahaan. Waana wax Ina horyaala oo u baahan in la waajaho. Waxaa la yidhi waxaad qarsataa way ku qarsadaan.
Waxaan soo jeedinayaa in ay xukuumaddu arrinkaas Istraatiijiyad dhab ah iyo mowqif cad ka yeelato, isla markaana la qaabeeyo sidii looga hawlgeli lahaa. Haddaydaan haynin, talada ummadd u soo bandhiga, iyagaa xal ka gaadhaayee. (Amma taliya, Amma talada qaata), labadaaba waan idinka ogolnahay.wixii kale waa hagardaamo, idinka yeeli mayno, ummadduna idinka yeelimayso . Mana aha in arrinkaas ay xukuumaddu kolba wax aan jirin inagaga mashquuliso
.0
II. Siyaasadda arrimaha debeda:
Waxaa dhab ah in intii maamulkan Riyaale talada qabsaday in ay hoos u dhacday xidhiidhkii wanaagsanaa ee aynu la lahayn dalal muhiim ah oo aynu jaarnahay. Markaan arrinkaas intaa ku dhaafo qaabka uu maamulku u wajahay siyaasadeena arrimaha debedda waxaa la moodaa in ay la mid tahay qaabkii uu u wajahay arrimihii Laascaanood ee aan kor ku xusay. Waxaa arrin aad loo xuso ah oo qiimo wayn lahayd socdaalkii mudanayaasha Baarlamaanku ay ku yimaadeen dalka iyo soo noqoshadoodii ay warbixinta ballaadhan ka jeediyeen aqalka baarlamaankooda kaasoo ay si qiimo leh ugu soo bandhigeen caalamka iyo xukkuumaddooda qaddiyaddeena. Waxaanay wadeen in ay arrinkaas dhirin dhiriyan. Waxaa ka dambeeeyay safarkii Madaxweynaha oo iyadoo aan la casuumin markiiba yimi dalka Ingiriiska, isagoo weliba watay wefdi aad u xad dhaafa. Arrinkaasu waxay hadhaysay ololihii ay qaadeen mudanayaasha Baarlamanka Ingiriisku. Waliba waxaa nasiib darro ahayd markuu Madaxweynuhu meel fagaare ah ka sheegay inaan la casuumin iyo inaanu aqoonsigu ahayn mudnaanta kowaad.
Waxaan qabaa in siyaasadda maamulkani uu yahay mid fudud oo aan la jaanqaadi Karin isbedelada, isla markaana caadifad iyo hambag wax ku wada. Waxaa loo baahanyahay in ay xukuumaddu soo bandhigto Lana timaado siyaasad dheelitiran oo ku salaysan qaabka aynu u waajahaynu dawladaha xidhiidku inaga dhaxeeyo, gaar ahaan markay noqoto qadiyadda Somaaliland, isla markaana aynu ka faa'iidaysano dhacdooyinka wax tarka ah ee Ina soo mara.

III. Nabadgalyada:
Nabadgalyadu waa gogosha aadamaha, waana tiirka maanta Soomaliland ku dhisantahay. Intii uu maamulka Madaxweyne Riyaale uu talada gacanta ku dhigay waxaa aad hoos ugu dhacay xaaladdii nabadgalyada dalka. Waxaa dhacay 4 dil oo waxashnimo ah oo loo gaystay hay'adaha samafalka ee ka shaqeeya dalka oo ay ugu horraysay ninkii Swiss-ka ahaa ee lagu dilay xaafadda Calaamadaha ee magaalada Hargaysa, gabadhii Talyaaniga ahayd (Anallena) ee lagu dilay Boorama, labadii lamaane ee Ingiriiska ahaa ee lagu dilay Sheekh, iyo tii ugu dambaysay ee lagu weeraray hay'addii GTZ, ee gabadha Kenyan-ka ahayd lagu dilay, ninka Jarmalka ahna lagu dhaawacay. Muddadaa sannadka ah waxa ay xukuumaddu ka qabato daayoo, waxaa la ogaaday ciddii dilkaa ka dambaysay markii uu dhacay falkii u dambaysay. Waxaa manta caddaatay in falalkaas ay inagaga yimaadeen soona agaasimeen jaararkeenu. Sirdoonkeennu wuu awoodi kari waayay inu muddo ka badan hal sano garto meesha wax inooga yimaadeen.Taas macnaheedu maaha sirdoonkeenna ayaan aqoontii loo baahnaa lahayn, balse waxaanay ka madax bannaanayn maamulka gaar ahaan wasiirka arrimaha gudaha oo arrin kasta siyaasadaynaaya oo halkuu cadawga ka eegi lahaa , ka dhammaan waayay mucaaridka iyo gudaheenna. Dhaliishiisa waxqabad la'aaneedna cid kale marmariya. Waxaan soo jeedinayaa arrimahan soo socda in la qabto:
1) In hay'adda sirdoonku ka madax bannaanaato siyaasadda, Lana magacaabo agaasime guud oo madax inooga ahaada arrimaha sirdoonka. Shuruudaha lagu xulaayo ay ka mid yihiin b) in uu yahay khabiir aqoon iyo waayo aragnimo u leh hawsha sirdoonka t)In isaga iyo hawshiisuba ay ka madaxbannaanaadaan garabyda siyaasadda j) iyo inuu yahay qof aan ummadda ka gelin dembi qaran x)Inuu yahay qof leh dhaqan iyo akhlaaq wanaagsan .
Waxaan soo jeedinayaa in qaabka, iyo shuruudaha lagu soo xulaayo xeer ka soo saaraan golaha baarlamanku
2) Waa in ciidamada ka shaqeeya ammaanka iyo sirdoonka loo kordhiyo gunnada ay qaataan oo maanta ka yar 20 Doolar bishii; tababarrada loo kordhiyo, iyo qalabka ciidammadu adeegsadaan.
3) In Wasiirka Arrimaha gudaha haddii aanu iscasilayn, uu ummadda horteeda ka sheego inuu xilgii loo igmaday ee nabadgalyada ka soo bixi waayay
.
IV. Doorashada baarlamaanka
Doorashada baarlamaanku waxay tahay dhammaystirka dimoqraariyadda curdinka ee aynu aasaasnay, iyo helida hogaamid isu dheelitiran, waxaanay u tahay fure muhiim ah, bud-dhigna u ah siyaasaddeenna arrimaha debedda, gaar ahaan arrimaha la xidhiidha Aqoonsigeenna. Waxaan idinla socosiinayaa in ay laba meelood aad looga dedaalay, sidii arrinkaas doorashadu sida ugu dhakhsaha badan loogu dhammayn lahaa, oo kala ah kulankii seddexda xisbi, iyo dawladda Ingiriiska.
1) Kulankii seddeda xisbi qaran ee scday muddada labada bilood ah waxaa lagu soo saaray qaraarkii taariikhdiisu ahayd 4.7.2003. Waxyaabaha lagu go'aamiyay waxaa ka mid ah in muddo kooban oo sida ugu dhakhsaha badan lagu qabto doorashada baarlamaanka. Xeerarka iyo waxii kale ee loo baahnaana lagu dhammeeyo muddo 6(lix) bilood gudaheed oo ka bilaabmaysay 1dii August 2003, oo haddii sidii lagu heshiiyay loo fulin lahaa,waxaa lagu dhammaystiri lahaa bishii aynu soo dhaafnay ee January 30keedii ee 2004. Ta kale seddexda Xisbi qaran waxay xallileen oo ay meel isla dhigeen sidii gobollada wax loogu qaybin lahaa oo ah arrinkii ugu adkaa ee doorashada horyaallay. Waxaan idinla socodsiinayaa in arrinkaas u qaybinta mudanayaasha ee gobollada aanay qabyo ka oolin ee seddexda xisbi aragti ahaan ku heshiiyeen. Waxaa kaliya u hadhsan in wixii lagu heshiiyay in sharciyan loo soo hordhigo golaha baarlamaanka si loo ansixiyo. Taasu waxay aad uga duwan tahay oo xaqiiqda ka fog hadalka ay sheegaan maamulka Riyaale ee yidhaahda sidii wax loogu qaybin lahaa gobollada ayaa nagu adkaatay.
2) Qolada labaad ee xilka wayn iska saartay waa dawladda Ingiriiska, gaar ahaan safiirka Ingiriiska u fadhiya dalka Itoobiya iyo mudanayaasha golaha baarlamaanka Ingiriiska ee inoogu yimid dalka.Waxaanay si toos ah u ballan qaadeen inay bixinayaan dhammaan kharajka ku baxaaya doorashada. Kollayba laba goor baan xasuusanahay uu safiirku uu yimid Hargaysa uu axsaabta, baarlamaanka iyo xukuumadda ku dhiirigaliyay in doorashada la qabto badhtamaha sannadkan ee 2004. Arrimahaas waxay ka hirgeli la'yihiin dhinaca maamulka Riyaale. Madaxwaynuhu, waa qofka keliya, ee dastuurku xaqa u siinayo inuu ku dhawaaqo maalinta doorashada la qabanaayo. Waxaa la moodaa inaan ilaa hadda Madaxwaynaha Aanay ka go,nayn in ay doorashadii baarlamaanku qabsoonto. Waxaa loo baahanyahay arrinka doorashada in hawlgalkiisa iyo muddayntiisa ay dhinaca Madaxwaynaha ka timaado oo aanay sidoodii odhan waa nala doortay oo wax kale waxba nagama gelin
V. Caddaaladda
Caddaaladdu waa saldhigga nolosha aadamaha. Horumar iyo nabadgalyo ma jirayso haddanay jirin caddaalad dhab ah oo aan cid gaar ah tixgelin; siyaasad, qabiil, dhaqaale iyo dano kale toona. Markii uu ugu horraysay ee Madaxweyne Riyaale talada la wareegay bishii may ee 2002, wuxuu ballan qaaday in uu tallaabo ka qaadaayo arrimaha la xidhiidha caddaaladda. Tallaabadii, ugu horraysay ee uu qaaday, ayaa ahayd mid caddaaladda duminaysa. Waxaana dhacday in ay xukuumaddu ay eriday in ka badan 70 garsoore, magacawday 70 hor leh. Waxay noqdeen garsoorayaal aan ka madax bannaanayn maamulka; halkii ay dooran lahaayeen guddiga Caddaaladdu. Waxaanay maanta maxkamaduhu marayaan halkii ugu darnayd ee taariikhdu garsoorku soo maro. Caddaaladda wax ka qabashadeedu maaha magacyo la kala beddalo ee waa in si asaasi ah oo dhab ah loo eego xal u helida arrimaha saamaynta ku leh jawr falka caddaaladda oo kuwa ugu mudan ay ka mid tahay in maxkamaddu ka madax bannaanaato dhammaan arrimaha saamaynta ku yeelan Kara, oo waddada sharciga ka duwi Kara.
VI. Dadka qurbaha jooga
Dadka qurbaha joogaan maanta waa saldhigga dhaqaalaha e dalka, hadday noqon lahayd dib u dhiska, maal -gashiga, hantida ay soo diraan iyo arrimo badan oo siyaasi ah oo ay dalka ay taraan, kuna biiriyaan. Dadkaasu ma dhib la'a. Dhulkay joogaana waa ku qaxxooti ama waa muwadin aan xoog ku lahayn. Dalkiisii waa Somaliland. Waxaa loo baahanyahay in loo sameeyo barnaamaj gaar ah oo dhab ah oo muuqda oo ay kana qayb qaataan iyagana loogu faa'iidaynaayo oo u qeexaaya mustaqbal ay ku higsadaan dhinac kasta, iyagana lagaga faa'iidaysto, waddankana u faa'iideeya dhinac aqooneed, Horumar iyo dhaqaale.
VII. Arrimaha Maamulka
1) Madaxweyne Riyaale wuxuu magacaabay golihii wasiiro ee ugu badnaa ee soo mara Somaliland. Halkay aad uga yaraan lahayd xukuumadihii ku dhisnaa qaab beeleedka. Waxaanay halis ku keeneen dhaqaalahii yaraa ee markii horeba dhutinaayay. Muu fulin ballantii uu qaaday, diyaarna hadda uma aha in uu qaato go'aan geesinimo leh oo u ku dhiso xukuumad ka yar labaatan wasiir. Oo dalkana wax u qabta hawshana soo ururiya, hantida ummaddana u dhawra.
2) Ilaa imminka oo aynu ku jirno bishii 4aad ee 2004 maamulka Madaxweyne Riyaale ma hor keenin Baarlamaanka miisaanayaddii dawladda oo macnaheedu yahay intii la doortay xisbi ahaan may keenin miisaaniyad. Dastuuriyan way jabiyeen oo waxay ahayd in ay bishii oktoobar soo gudbiyaan miisaaniyaddooda. Siyaasi ahaana way guul-dartraysteen, waayo miisaaniyaddu waa astaanta iyo sawirka kowaad ee laga sahamiyo dawlad, markaa maxaa ka badan ee aan ka filnaa,
3) Dalku wuxuu marayaa xaalad shaqo la'aaneed tii ugu darnayd ee dalka soo marta. Xooggii iyo dhallinyaradii dalku waxay wareegaalaysanayaan suuqyada iyadoo aan dhinacna loo jahayn loona dhigin wax qorshe ah. Sida ugu dhakhsaha badan haddaan wax looga qaban arrinkaas, waxay keenaysaa cawaaqib xumo aan dhakhso looga soo kaban. Maamulka Madaxweyne Riyaale ilaa hadda arrinkaas in yarna iskama waydiin. Waxaan hubaa meelaha kale iska daayoo in Caasimada Hargeisa aanay qadayn maalintii 90%. Waa in talo dhab ah oo degdega ah loo helo, oo aanay noqon ha fadhido faraw. Iskaa wax u qabso oo dadka la kiciyo, la abaabulo, dhawaaqa aan lagala dhex bixin ayaa wax taraysa. Hadday arrin kale ay u waayeen ma abaabul iyo dhiirigalin ayay waayeen. Dalkanu wuxuu u baahanyahay ka kacaay iyo dhawaaaq wax qabad oo aan marnaba lagala dhex bixin. Nasiib darro wax la qabto daayoo Madaxweyne Riyaale intuu ummadda wax u sheego ayaaba dhif ah hadday jirtaba; maxaad wax kaleba uga doonin. Sidaana dalkan hawshiisa kuma wadi karaan
4) Maamulku ma laha siyaasad cad oo dalka lagu kobcinaayo dhaqaalaha dalka. Haddaan dhaqaalaha guud ee ummadda la kobcinna kharajka dawladduu ma kobcaayo. Bal wax korodhsi kale ha dambeeyee waxaynu haysano e gacanteena ku jira waa inaynu dayaca ka ilaalinaa oo ay u sameeyaan qaab lagu dhiirigalinaayo maal-qabeenka iyo dadka dalka wax gashanaaya lana abuuro shaqooyin iyo xirfada gaar ah. Isla markaana hantida qaranka la ilaaliyo, xisaabtan dhab ah oo madax bannaan loo sameeyo meelaha hantida ummadda saamaynta weyn ku leh sida dekkedaha, kastamada, iyo garoommada dayuuradaha. Waa in sida uu dastuurku tilmaamaayo xeer gaar ah laga soo saaro gunnada uu Madaxweynuhu iyo Madaxweyne ku-xigeenku ay qaadanayaan ee aanay noqon madaxaa bannaan. Ilaa taa wax laga qabtana wax qabsoomayaa ma jiraan.
VIII. Biyaha
Qofna loo sheegimaayo in ay biyuhu yihiin asaaska nolosha, waxaa maalin walba soo kodhaaya qaylo dhaan biyo la'aaneed, gaar ahaan muddadii uu maamulka Riyaale xilka la wareegay. Waxaanay noqotay arrin aan mar qudh ah ka bixin warbaahinta gudaha iyo ta caalamka. Caasimaddii Hargaysa ayaa maalin kasta dhawaaqeeda biyo la'aaneed taaganyahay, melihii kalena hadalkooda daa. Xukuumaddu waa inay si dhab ah wax uga qabataa biyo la'aana isa soo taraysa ee ay dhagaysanayso.

Walaalayaal, waxaan hadalkayga ku soo gebogabaynayaa, inaynu ku dhiirano oo aynu si walaaltinimo ah ugu nidhaahno waar wax qabta, maydaan qabane. Oo Bari doona, idinkaa lumiyee. Aqoonsi Caalami ah raadiya oo dadka dhab u sheega. Nabadda gacacanta ku dhiga farihii ka baxdaye. Doorashadii sameeya haynoo dhamaystiranto dimoqraadiyadii. La yimaadda siyaasad dhaqaale oo cad, hantitada ummaddana ilaaliya. Caddaaladda suga oo sharciga aad baalmaraysaan ee idiin xayiran joojiya oo halkii afweyne ha marina. Ummadda debedda joogtaa way ina sugaysaa wax u qabta hawlna galiya. Dadka kiciya, abaabula oo shaqo geliya. Haddii kale waxba qaban mayno dhaha, dadka iyo Dalkana
ha hoosaasinina intay goori goortahay.
Dr. Abdi Aw Dahir Ali
Wa billaahi tawfiiq
UK